Skansen Wsi Pogórzańskiej im. prof. Romana Reinfussa w SzymbarkuFilia Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w GorlicachW małopolskim Szymbarku (w przeciwieństwie do kaszubskiego) znajduje się prawdziwe muzeum na wolnym powietrzu: kurna chata, kuźnia, dworek i renesansowy kasztel. A wszystko wśród wzniesień pogórzańskich nad rzeką Ropą. Jeśli chcecie dowiedzieć się, czym był kasztel i jakie są różnice pomiędzy Pogórzanami i Łemkami, koniecznie zajrzyjcie do Szymbarku. Czy ktoś słyszał o Państwie Ropskim? To żaden wymysł ani dowcip! „Dominium Ropea” czyli Państwo Ropskie naprawdę istniało. W XV wieku Jan Gładysz herbu Gryf, w uznaniu zasług rycerskich swojego ojca – Pawła Gładysza, został zobowiązany do zakładania wsi i miast. Założył Ropę, Zdynię, Hańczową i Wysową. Zasłużony dla rozwoju osadnictwa polskiego i wołoskiego stworzył „Dominium Ropae”. Jego synowie: Mikołaj, Paweł i Piotr Gładyszowie za siedzibę rodu obrali Szymbark, gdzie zainicjowali budowę rodzinnego dworu obronnego zwanego kasztelem. „Dominium” Gładyszów przetrwało do XVII wieku, kiedy to Szymbark przeszedł w ręce Strońskich a następnie Siedleckich i Bronikowskich. W 1802 roku ksiądz Jan Bochniewicz, kolejny właściciel szymbarskich dóbr, podzielił w testamencie swój majątek na cztery schedy. Dlatego w Szymbarku były w XIX wieku aż cztery dworki, z których trzy istnieją do dziś. A są to: dworek na Łęgach, dworek „Folwark” i przeniesiony z Gorlic dworek mieszczański, który zastąpił dworek przy kasztelu. Dziś mieści się tam siedziba Ośrodka Budownictwa Ludowego. Ostatni dworek – „Bystrzyca” już nie istnieje. O tej niezwykłej historii świadczą też nazwy poszczególnych części długiej na kilka kilometrów wsi Szymbark, które odnoszą się do dawnych dóbr dworskich. W kwietniu 2008 roku, w Gorlicach powstało Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów, którego zadaniem jest ochrona spuścizny po tych dwóch małopolskich rodach. Pod jego opieką znalazły się: cerkiew greckokatolicka w Bartnem, a także Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku – muzeum na wolnym powietrzu prezentujące kulturę Pogórzan. Ośrodek Budownictwa Ludowego powstał jednak znacznie wcześniej. W latach 70. Sądecki Park Etnograficzny, będący częścią Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, stworzył placówkę zamiejscową właśnie w Szymbarku. Inicjatywa powstania placówki pojawiła się już na początku lat 60. XX wieku. Jej autorem był Jerzy Tur – ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków w Rzeszowie. Inne zasłużone dla szymbarskiego muzeum osoby to Wandę Kłapkowską z Wydziału Kultury Prezydium Rady Narodowej w Gorlicach, Weronika Homa, Powiatowy Konserwator Zabytków w Gorlicach oraz autorzy plany lokalizacji poszczególnych zabudowań - dr Ryszard Brykowski i inż. arch. Wojciech Jankowski. Konsultantem merytorycznym i jednocześnie dobrym duchem muzeum został profesor Roman Reinfuss, który pragnął stworzyć instytucję prezentującą kulturę pogórzańską w całym jej bogactwie i oryginalności. Pogórzanie bowiem, to już nie Krakowiacy Wschodni, ale jeszcze nie Łemkowie. Ich kultura przez długi czas była niedoceniana, ponieważ żyli pomiędzy dwoma wyjątkowo barwnymi i ciekawymi grupami sąsiadów. Tymczasem, jest ona doskonałym przykładem kultury pogranicza. Pogórzanie gorliccy, bo o nich dokładnie tu mowa, noszą charakterystyczne dla terenów nizinnych czapki magierki i białe koszule męskie tzw. płótnianki, a także typowe dla mieszkańców gór sukienne spodnie i kierpce. Pogórzański strój męski łatwo poznać po charakterystycznej kurcie – tzw. cuwie, przez Łemków nazywanej czuchą. Łemkowska czucha miała na plecach frędzle i trzy białe poprzeczne pasy. Pogórzańska natomiast była gładka. Inne różnice pomiędzy Pogórzanami i Łemkami zauważalne są w architekturze. U Pogórzan stodoła i obora były budowane (stawiane) oddzielnie od części mieszkalnej. U Łemków wszystko było pod jednym dachem, a zwierzęta trzymano w specjalnej zagrodzie, mieszczącej się w izbie kuchennej. U Pogórzan częściej kryto dachy strzechą, a nie gontem, jak miało to miejsce u Łemków. Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku (OBL) prezentuje różne elementy kultury pogórzańskiej. Na obszarze 2,71 ha znajduje się przeniesiony z okolic Gorlic dworek mieszczański (mieszczący zaplecze OBL i ekspozycję muzealną poświęcona tradycji dworkowej), renesansowy kasztel (w remoncie) oraz park etnograficzny – skansen. W parku znajduje się obecnie 14 obiektów, w tym: cztery chałupy (z Gródka, Moszczenicy, Siar, Szymbarku), trzy budynki gospodarcze – obora i stodoła ze Stróżnej oraz wolno stojąca stodoła plebańska z Zagórzan, a także olejarnia z Gródka, kuźnia z Turzy, dwa wiatraki (z Krygu, Ropy), przykłady małej architektury wiejskiej – ule i kapliczki. Szczególnie ciekawe są dwie chałupy mieszkalne – z Siar i z Moszczenicy. Pierwsza to chałupa biedniacka, będąca własnością ubogiego tkacza. Chałupa jest kurna, czyli nie posiada komina. W takiej chacie, dym z paleniska unosił się w izbie, przedostawał na strych, a stamtąd ulatywał przez szczeliny lub zrobione otwory pod kalenicą na zewnątrz. Na pobielanych ścianach, także dzisiaj, widać wyraźnie wysokość na jakiej utrzymywał się dym. Od tego miejsca w górę ściany są bowiem usmolone. Z kolei, chałupa z Moszczenicy miała bogatszego właściciela, którego stać było na położenie podłogi (w biedniackich domach było tylko klepisko), ale także jest to chałupa kurna, czy raczej półkurna. Dym z paleniska unosił się do powały (sufitu), gdzie przez specjalny otwór zwany woźnicą, do którego nie dochodził ogień, wyciągany był na strych, a następnie dymnikami (specjalnymi otworami w dachu lub pod kalenicą) wydostawał się na zewnątrz. Obejrzenie wnętrza oraz zgromadzonego w nich wyposażenia pozwala na porównanie statusu mieszkańców wsi: średniozamożnego chłopa, właściciela kilku morgów ziemi i kilku sztuk bydła z biednym chłopem utrzymującym się dzięki tkactwu i krowie trzymanej w chałupie. Tym, na co jeszcze warto zwrócić uwagę będąc w Szymbarku, jest dwór obronny (kasztel) z XVI wieku. Jest on przykładem polskiej architektury renesansowej. Usytuowany na skarpie nad rzeką Ropą kasztel pełnił funkcję zarówno obronną jak i mieszkalną. Kasztel posiada dwie piwnice o sklepieniach kolebkowych. Wewnątrz dworu na parterze są sień i dwie izby, a na piętrze – sala reprezentacyjna, sala mniejsza i cztery małe izdebki mieszczące się w alkierzach, które mogły także pełnić funkcję baszt obronnych. Niestety, na dzień dzisiejszy kasztel nie jest udostępniony dla zwiedzających ponieważ prowadzone są w nim prace remontowe. Za kilka lat (zgodnie z planami) będzie pełnił funkcje muzealno-edukacyjne, gastronomiczne i noclegowe dla turystów, poznających uroki Pogórza Gorlickiego. Obiektem, który znajduje się pod opieką OBL i wchodzi w skład Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach jest cerkiew greckokatolicka pod wezwaniem Świętych Kosmy i Damiana w niedalekim Bartnem. Urzeka ona swoja bryłą architektoniczną, charakterystyczną dla cerkwi łemkowskich oraz wnętrzem z barokowym ikonostasem. W październiku 2009 roku z kolei, placówką Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów został jeszcze jeden (obok cerkwi z Bartnego) obiekt in situ (tzn. w miejscu, nie przenoszony). Jest to zagroda maziarska, znajdująca się w Łosiu (w miejscowości Łosie) – łemkowskiej wsi, której mieszkańcy, dzięki handlowi naftą i dziegciem, byli bogaci, mieli duże domy i rozbudowane destylarnie. Zwiedzając Sądecczyznę i Beskidy, warto odwiedzić Szymbark i jego Ośrodek Budownictwa Ludowego - mimo że małe to jednak prawdziwe muzeum na wolnym powietrzu. Tutaj, w przeciwieństwie do kaszubskiego Szymbarku i tamtejszej wystawy, prezentowane są zabytki drewnianej architektury, a OBL chroni i promuje polskie dziedzictwo kulturowe. Anna Czyżewska Informacje praktyczne1. Adres fizyczny, adres mailowy
38-311 Szymbark
2. Dostępność
3. Oferta kulturalno-rozrywkowa
4. ImprezyW czerwcu 2009 po raz pierwszy zorganizowano imprezę plenerowa „Pogórzańskie Wesele”. Impreza ma być w przyszłości kontynuowana. 5. Dojazd
6. Baza noclegowa
7. Działalność naukowo-badawczaMuzeum posiada zbiory obejmujące elementy kultury materialnej, duchowej i społecznej mieszkańców Pogórza Gorlickiego, w tym obiekty architektury murowanej i drewnianej oraz budownictwa ludowego Łemków i Pogórzan. Muzeum posiada także bogaty księgozbiór dotyczący regionu. 8. Informacje dodatkowe
|
Więcej zdjęć |